Thiết kế và tiến hành bài học

2.2.2.2. Thiết kế và tiến hành bài học

Dạy học cho trẻ khuyết tật vẫn tuân theo các bước dạy học ở mầm non và phổ thông bình thường. Tuy nhiên, do trẻ khuyết tật có những đặc điểm riêng về nhận thức, hành vi, tình cảm và giao tiếp nên trong mỗi bước dạy học có những điểm đặc thù dành cho trẻ khuyết tật.

* Bước 1:Xây dựng mục tiêu dạy học cho trẻ khuyết tậ

Đây là điểm khởi đầu trong quá trình lập kế hoạch dạy học của giáo viên. Mục tiêu giúp giáo viên xác định những gì trẻ cần đạt được sau khi học xong một môn học, chủ đề, bài học, tiết học. Xây dựng mục tiêu dạy học cần căn cứ và thể hiện được ba lĩnh vực đó là:

1. Lĩnh vực nhận thức: Với các mứ độ khác nhau giúp giáo viên hướng việc giảng dạy của mình theo các tầng bậc đáp ứng sự đa dạng về trình độ nhận thức của học sinh;

2. Lĩnh vực hành vi, tình cảm: Liên quan đến hình thành và phát triển hành vi thích ứng, kĩ năng xã hội cho trẻ khuyết tật đồng thời tạo hứng thú học tập cho trẻ thông qua việc xây dựng mối quan hệ tình cảm giữa trẻ với giáo viên, trẻ với nội dung học tập và với đồ dùng phương tiện dạy học ...

3. Lĩnh vực tâm vận động có chức năng như nguồn kiến tạo mục tiêu cho việc giảng dạy, hình thành những kĩ năng vận động cơ bản cho trẻ khuyết tật, đặc biệt quan trọng ở cuối mầm non và đầu cấp tiểu học.

Khi xây dựng mục tiêu bài học đối với trẻ khuyết tật, giáo viên cần căn cứ vào những yếu tố sau đây:

- Mục tiêu đã sẵn có trong mỗi bài học (mục đích, yêu cầu học về kiến thức, kĩ năng và thái đồ).

- Kết quả xác định khả năng và nhu cầu của trẻ khuyết tật.

- Điều kiện thực tế của trường, lớp học về cơ sở vật chất, đồ dùng phương tiện dạy học nói chung và cho trẻ khuyết tật ...

Hình thức trình bày mục tiêu theo kiểu có mục tiêu chung cho cả lớp và mục tiêu riêng cho trẻ khuyết tật. Trong giáo dục hoà nhập, hiện nay có xu hướng xây dựng mục tiêu cho khuyết tật theo kiểu mục tiêu hành vi. Mục tiêu hành vi cần thể hiện được 4 yếu tố:

- Điều kiện thực hiện hành vi.

- Xác định đối tượng thực hiện hành vi.

- Xác định hành vi của trẻ

- Xác định tiêu chí để đánh giá hành vi của trẻ (kết quả mong đợi đạt được).

Xây dựng mục tiêu hành vi có ý nghĩa quan trọng trong dạy học trẻ khuyết tật, giúp giáo viên hình dung và định hướng tốt hơn trong các bước tiếp theo của quá trình dạy học như lựa chọn nội dung, phương pháp ... phù hợp hơn đối với đặc điểm của trẻ. Đồng thời, mục tiêu hành vi giúp cho các nhà quản lý kiểm soát được sự chuẩn bị bài sạon của giáo viên, tránh được những hiện tượng "sao chép" giáo án máy móc từ năm này qua năm khác mà không dựa vào thực tế của địa phương mình, cho đối tượng trẻ khuyết tật thực tế của nhà trường, lớp học.

* Bước 2: Lựa chọn và tổ chức nội dung dạy học, xác định phương pháp, phương tiện dạy học cho trẻ khuyết tật.

Lựa chọn nội dung dạy học cho trẻ khuyết tật cần phải phù hợp với đặc điểm trình độ nhận thức, kĩ năng và hành vi của trẻ, nội dung của bài học cũng như các điều kiện đảm bảo thực hiện nội dung này trên lớp học. Sự lựa chọn này cần xác định rõ số lượng đơn vị kiến thức, kĩ năng cũng như mức độ khó, phức tạp của kiến thức, kĩ năng đó dựa theo mục tiêu 06 mức độ nhận thức.

Cách thức tổ chức cũng như truyền đạt nội dung của bài học hay chủ đề bao gồm các dạng như biểu đồ, hệ thống thứ bậc (mức độ từ dễ đến khó) và dạng đề cương. Hình thức tổ chức nội dung dạy học phụ thuộc vào loại nội dung được dạy. Dạng đề cương có tác dụng đối với việc giảng dạy khối lượng lớn những kiến thức có liên quan đến nhau. Tổ chức nội dung dạy học theo dạng đề cương là hình thức tương đối phổ biến và phù hợp với dạy học chủ đề. Đề cương sẽ giúp giáo viên làm rõ hơn những suy nghĩ của mình và truyền tải đến được học sinh mối quan hệ của các ý tưởng trong bài học. Dạng tổ chức nội dung dạy học theo hệ thống thứ bậc nhận thức giúp giáo viên hướng dẫn trẻ theo trình tự phát triển nội dung bài học từ ít đến nhiều, dễ đến khó, từ đơn giản đến phức tạp, ... Cả hai kiểu hệ thống tổ chức nội dung dạy học này giúp giáo viên truyền đạt những nội dung chính của bài học và mối quan hệ giữa các nội dung đó.

Phân tích nhiệm vụ là một công cụ lập kế hoạch để tổ chức các hoạt động, xác định phương pháp và phương tiện tiến hành dạy các nội dung của bài học. Phân tích nhiệm vụ giúp giáo viên trả lời câu hỏi như: "Nội dung này nên lựa chọn hoạt động nào cho trẻ", "Làm thế nào để sắp xếp trình tự các hoạt động học tập?", "Hoạt động nào nên đặt trước?", và "Trẻ biết những gì để có thể tham gia thành công vào bài học?"

Các bước phân tích nhiệm vụ bao gồm:

- Xác định nhiệm vụ hay nội dung học tập.

- Động não: Dạy như thế nào?

- Chọn lọc: Loại bỏ những bước không cần thiết.

- Xác định trình tự các bước thực hiện.

- Xác định điều kiện tiên quyết: Đặc điểm khả năng, nhu cầu của trẻ, điều kiện đảm bảo thực hiện về đồ dùng phương tiện, hình thức tổ chức dạy học.

- Đánh giá: Cách thức đo lường kết quả học tập của trẻ.

* Bước 3: Dạy học theo thiết kế

Tiến hành bài học là yếu tố quan trọng để đánh giá hiệu quả của hoạt động dạy học. Dạy học cần căn cứ vào tiến trình thực hiện bài học bao gồm mở bài, phát triển nội dung bài học và kết thúc bài học. Một số hoạt động trong tiến trình thực hiện bài học cho trẻ khuyết tật gồm:

1. Các yếu tố mở bài:Cung cấp thiết bị đồ dùng trực quan; Tạo động cơ học tập bằng các câu hỏi; Liên kết kiến thức đã học, kinh nghiệm của trẻ với nội dung mới: Sử dụng hình thức giao tiếp tạo bầu không khí học tập bằng tình cảm.

2. Các yếu tố kết thúc bài học:Giáo viên tự tóm tắt bài học; Câu hỏi tóm tắt bài học cho cả lớp trả lời; Câu hỏi tóm tắt bài học cho nhóm trả lời; Giao các nhiệm vụ học tập về nhà theo nội dung bài học; Liên kết với nhiệm vụ học tập tiếp theo.

Giáo dục và dạy học cho đối tượng này luôn được các nhà nghiên cứu giáo dục, giáo viên hết sức quan tâm. Sau đây là một số nội dung và giải pháp kĩ thuật đặc thù trong lĩnh vực giáo dục và dạy học hoà nhập trẻ khuyết tật.

Hướng dẫn trẻ khuyết tật thực hiện nhiệm vụ học tập:

Nhiệm vụ, theo cách hiểu chung nhất, là một tình huống mà cá nhân cầi giải quyết để đạt đến mục đích nào đó. Đối với học sinh thì nhiệm vụ bao gồm:

- Nhiệm vụ về lĩnh hội kiến thức;

- Nhiệm vụ lĩnh hội kĩ năng: Kĩ năng thực hành, áp dụng các kiến thức đã được lĩnh hội và việc giải quyết các vấn đề do thực tiễn đặt ra, kĩ năng sống, kĩ năng xã hội ...

Bản chất của việc hướng dẫn thực hiện nhiệm vụ là việc hình thành năng lực thể hiện được những hành vi mong muốn của trẻ.

Khi hướng dẫn trẻ khuyết tật thực hiện nhiệm vụ, giáo viên cần tuân theo yêu cầu sau:

- Chú trọng áp dụng quy luật nhận thức trong quá trình hướng dẫn, đi từ quá trình sử dụng vật thật, mô hình, hình ảnh đến sử dụng ngôn ngữ, khái niệm.

- Hình thành từ mức độ đơn giản/dễ đến mức độ cao hơn/khó hơn.

- Nhiệm vụ càng được chia nhỏ càng tốt (phù hợp với khả năng của trẻ).

- Thực hiện từng phần, từng bước nhỏ (hệ thống hay số lượng các bước nhiều hay ít tuỳ thuộc vào khả năng của trẻ).

- Gắn liền hình thành và xâu chuỗi, tức là quá trình từ việc thiết lập đến việc mở rộng hành vi (sử dụng trong các môi trường khác nhau, số lượng và mức độ thể hiện hành vi).

- Hướng dẫn giảm dần về thời gian, kích thích, trợ giúp và củng cố.

Quá trình hướng dẫn trẻ thực hiện nhiệm vụ thường được tiến hành theo các trình tự sau:

- Bước 1:Giải thích rõ nhiệm vụ cho trẻ: Khi giao nhiệm vụ, giáo viên cần giải thích rõ ràng, lấy ví dụ cụ thể, ngắn gọn, dễ hiểu; đưa ra những câu hỏi gợi mở, trao đổi với trẻ một cách tỉ mỉ để trẻ nắm được nhiệm vụ trẻ cần phải thực hiện là gì?

- Bước 2: Hướng dẫn từng bước/từng phần của nhiệm vụ: Khi hướng dẫn, cần phải làm cho trẻ biết được bắt đầu từ đâu, lần lượt theo các bước nào và cách thức thực hiện từng phần của nhiệm vụ. Chỉ khi nào trẻ hoàn thành tương đối thuần thục phần nhiệm vụ đó thì mới chuyển sang hướng dẫn bước tiếp theo cho trẻ;

- Bước 3:Liên kết giữa các bước thực hiện nhiệm vụ cho trẻ, vừa thực hiện, vừa củng cố và hướng dẫn phàn mới của một nhiệm vụ;

- Bước 4:Cuối cùng kiểm tra lại kết quả thực hiện và điều chỉnh bổ sung. Trong quá trình trẻ thực hiện nhiệm vụ, giáo viên phải chú ý thường xuyên để có thể trợ giúp và hướng dẫn trẻ thực hiện. Khi trẻ gặp khó khăn cần phải có sự điều chỉnh và trợ giúp kịp thời.

Hình thành kĩ năng xã hội cho trẻ khuyết tật:

Kĩ năng xã hội là một trong những nhóm hành vi thích ứng hay kĩ năng thích ứng, là một trong những nội dung dạy học quan trọng cho trẻ khuyết tật. Kĩ năng xã hội được hiểu là kĩ năng liên quan tới sự tương tác xã hội với các cá nhân khác, bao gồm các kĩ năng thiết lập và duy trì sự tương tác với người khác, giải quyết các tình huống và nhận thức, phản hồi lại những xúc cảm, tình cảm. Sự hình thành và phát triển kĩ năng xã hội của trẻ khuyết tật qua các giai đoạn, hay còn gọi là các mức độ kĩ năng , sau đây:

- Giai đoạn tiếp thu ("học"): Các kĩ năng trong giai đoạn này thường là các kĩ năng mới. Giai đoạn này có thể được hiểu như một quá trình nhận thức hay quá trình học và mức độ áp dụng ở mức tiếp nhận, bắt chước theo hướng dẫn mẫu.

- Giai đoạn duy trì ("sử dụng thường xuyên"): Các kĩ năng trong giai đoạn này mặc dù vẫn chưa hoàn thiện nhưng đã đủ tốt để có thể được sử dụng với một mức độ độc lập nhất định.Câu nói "Thực hành giúp hoàn thiện" là rất đúng trong giai đoạn này và nó nhắc nhở chúng ta hai điều: (a) để không quên thì phải thường xuyên sử dụng và (b) các kĩ năng chức năng, với tầm quan trọng của chúng, sẽ đem lại nhiều cơ hội để thực hành.

- Giai đoạn thuần thục("làm nhanh và thành thạo hơn"): Trong giai đoạn này, kĩ năng sẽ được thực hiện nhanh hơn và chất lượng cao hơn.

- Giai đoạn thành thạo và linh hoạt còn gọi là giai đoạn khái quát hoá ("sử dụng ở bất kì đâu và bất kì lúc nào cần thiết"): Trẻ khuyết tật cần phải học giải quyết các vấn đề xuất hiện trong các tình huống cụ thể trong đời sống của mình.

Trong các giai đoạn đó đều gồm các bước nhỏ như: Cung cấp thông tin, tạo thói quen, luyện tập trong tình huống và hình thành khả năng thể hiện kĩ năng trong nhóm, củng cố và mở rộng, tăng cường khả năng sử dụng sáng tạo, kĩ năng, ... Trẻ khuyết tật có thể đạt được ở mức độ nào hoàn toàn tuỳ thuộc vào vốn kĩ năng mà trẻ đã có và sự hướng dẫn của giáo viên, bạn bè, gia đình trẻ ...

Giáo dục hành vi trẻ khuyết tật:

Như đã trình bày, hành vi trẻ khuyết tật rất phong phú, đa dạng và phức tạp. Mỗi trẻ lại có một bức tranh hành vi riêng.Trong dạy học, bên cạnh các biện pháp giáo dục thông thường, giáo viên cần xem xét toàn bộ tiến trình ủa một biểu hiện hành vi, các nguyên nhân chủ yếu dẫn đến biểu hiện hành vi điển hình của trẻ khuyết tật để có giải pháp mang tính giáo dục để khắc phục.

Một trong những phương pháp giáo dục hành vi trẻ khuyết tật có hiệu quả đối với giáo viên là sử dụng phương pháp giải quyết vấn đề gồm:

Xác định hành vi: Xác định mức độ hành vi thể hiện và nguyên nhân dẫn đến hành vi của trẻ. Ở mức trầm trọng hoặc trực tiếp gây nên những rối loạn trong lớp học thì giáo viên dừng ngay hành vi đó và giúp trẻ tập trung vào việc học tập.

Quan sát, ghi chép về biểu hiện hành vi của trẻ: Thiết kế mẫu quan sát phù hợp để thu thập đầy đủ và chính xác thông tin hành vi trẻ thể hiện trong từng thời điểm và tình huống nhất định. Thực hiện qua ghi chép về số lượng, tần suất xuất hiện hành vi và độ dài biểu hiện hành vi từ lúc xuất hiện đến khi hành vi kết thúc.

Xây dựng kế hoạch:Xây dựng kế hoạch thay đổi môi trường lớp học, phương pháp hướng dẫn, quản lý hành vi để giảm thiểu những hành vi không tích cực của trẻ.

Thực hiện kế hoạch:Giáo viên làm cho trẻ hiểu rõ những mong đợi của mình về hành vi của trẻ, thời gian thực hiện, phần thưởng cho việc thực hiện tốt và những hậu quả khi trẻ không chịu thực hiện.

Giám sát thực hiện kế hoạch: Giám sát trong khoảng thời gian ít nhất 2 đến 3 tuần để xác định biện pháp thay đổi hành vi của trẻ có hiệu quả hay không. Giáo viên phải luôn bám sát và có những điều chỉnh kịp thời về thời gian, yêu cầu, phần thưởng, ... và phân tích những vấn đề ảnh hưởng đến hành vi thể hiện để trao đổi với đồng nghiệp, gia đình và xem xét lại quyết định ban đầu.

* Bước 4:Đánh giá thực hiện dạy học

Đánh giá thực hiện dạy học một bài học được hiểu bao gồm cả đánh giá toàn bộ tiến trình (mỗi bước đều cần có đánh giá) và đánh giá với tư cách là khâu cuối cùng trong dạy học. Đánh giá sẽ cung cấp cho trẻ những phản hồi, nhận xét tạo điều kiện thuận lợi cho quá trình học tập. Đánh giá còn cung cấp thông tin tiến bộ học tập của học sinh, giúp giáo viên ra các quyết định tiếp theo. Đánh giá dạy học trẻ khuyết tật gồm một số nội dung sau:

1. Mức độ đạt được về mục tiêu dạy học của lớp học nói chung và của trẻ khuyết tật nói riêng.

2. Đánh giá quá trình học tập của trẻ và thực hiện dạy học của giáo viên về thực hiện điều chỉnh nội dung dạy học cho trẻ khuyết tật và áp dụng các phương pháp dạy học phát huy tính tích cực của học sinh như: Phương pháp học hợp tác nhóm; Phương pháp hỗ trợ cá biệt/cá thể hoá; Sử dụng đồ dùng phương tiện dạy học; Tổ chức các hình thức và môi trường dạy học hoà nhập;

3. Đánh giá kết quả học tập của trẻ sau khi kết thúc bài học.

Tham khảo:

Thiết kế tổng hợp một bài học đáp ứng cho mọi đối tượng học sinh của nhà giáo dục học người Mỹ, Richard Villar.

Sơ đồ.Thiết kế tổng thể một bài học đáp ứng cho mọi đối tượng học sinh